Σκληρή και Ήπια Ισχύς

Δρ. Ιωάννης Παρίσης


Υποστράτηγος ε.α. – Πολιτικός Επιστήμων

Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Κρήτης

Εισαγωγή

Η ισχύς αποτελεί σημαντικό στοιχείο της συμπεριφοράς των κρατών στο διεθνές περιβάλλον και καθορίζει, εν πολλοίς, τις διεθνείς σχέσεις. Κατά συνέπεια, προκειμένου τα κράτη να επιβιώσουν, να ευημερήσουν, αλλά να διασφαλίσουν τα εθνικά τους συμφέροντα μέσα σε ένα άκρως ανταγωνιστικό περιβάλλον, αναγκάζονται να επιδιώκουν την απόκτηση ισχύος, ενώ παράλληλα να παρακολουθούν την ισχύ των γειτονικών τους κρατών. Μέσω της ισχύος αφενός εξασφαλίζουν την ασφάλειά τους, απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονομική ευημερία και ανάπτυξη, αφετέρου προωθούν τα συμφέροντά τους στο στρατηγικό τους περιβάλλον. Διότι οι διεθνείς σχέσεις δεν κρίνονται κυρίως στο νομικό επίπεδο αλλά στο επίπεδο του συσχετισμού δυνάμεων.

Πολλοί παράγοντες υπεισέρχονται στην απόκτηση της ισχύος ή τον υπολογισμό-μέτρηση της ισχύος των κρατών. Παράλληλα οι παράγοντες αυτοί είναι διαφορετικοί ή έχουν διαφορετική επίδραση για κάθε κράτος. Κύριες και καθοριστικές συνιστώσες ή διαστάσεις της ισχύος των κρατών αποτελούν, σύμφωνα με τους περισσότερους πολιτικούς αναλυτές, η οικονομία, δηλαδή ο πλούτος που διαθέτουν, με τις διάφορες μορφές που εμφανίζεται, ο πληθυσμός, με όλες του τις δημογραφικές παραμέτρους, η τεχνολογία και η ένοπλη δύναμη. Σ’ αυτούς πρέπει να προστεθεί και το περιβάλλον, αν και σε πολλές περιπτώσεις αλληλοεπηρεάζεται με κάποιους από τους παραπάνω παράγοντες, ή δημιουργεί συνθήκες θετικές ή αρνητικές για την ανάπτυξή τους.<!--[if !supportFootnotes]-->[2]<!--[endif]-->

Nεότερες έρευνες σχετικά με τα ποιοτικά στοιχεία της ισχύος στον 21ο αιώνα, έχουν καταλήξει σε συμπεράσματα τα οποία σε κάποιες περιπτώσεις διαφοροποιούν τις παραδοσιακές απόψεις περί της ισχύος των κρατών.<!--[if !supportFootnotes]-->[3]<!--[endif]--> Οι ισορροπίες στην παγκόσμια σκηνή μεταβάλλονται. Νέες παγκόσμιες δυνάμεις αναδεικνύονται, ενώ παραδοσιακές δυνάμεις εμφανίζουν απώλεια ισχύος. Η οικονομική ισχύς, η πολιτική σταθερότητα, η εκπαίδευση, η επιστημονική έρευνα και ανάπτυξη αποτελούν πλέον τα κύρια ποιοτικά χαρακτηριστικά της ισχύος.

Σκληρή και ήπια ισχύς

Εδώ και χρόνια, ο αμερικανός καθηγητής Joseph Nye, εισήγαγε μια νέα διάκριση στην έννοια της ισχύος. Δίνοντας έμφαση στο εμπόριο και την οικονομία, ως τους δύο πυλώνες της αλληλεξάρτησης και της ισχύος, χρησιμοποίησε τον όρο «ήπια ισχύς» (soft power), σε αντιδιαστολή προς τη «σκληρή ισχύ» (hard power) η οποία βασίζεται στη χρησιμοποίηση του πειθαναγκασμού με χρήση κυρίως της στρατιωτικής και της οικονομικής ισχύος. Ξεκινώντας από τη θέση ότι τα στρατιωτικά μέσα είχαν αναλυθεί σε πολύ μεγάλη έκταση στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων και ότι σήμερα πολλά σημαντικά θέματα αποτελούν τα χαρακτηριστικά της ελκυστικότητας και του παραδείγματος που προβάλλει μια χώρα προς τα έξω.<!--[if !supportFootnotes]-->[4]<!--[endif]--> Γράφει, χαρακτηριστικά, ο Nye: «Η σκληρή ισχύς βασίζεται σε κίνητρα (καρότο) ή σε απειλές (μαστίγιο). Υπάρχει όμως και ένας έμμεσος τρόπος άσκησης εξουσίας. Μια χώρα μπορεί να επιτύχει τα αποτελέσματα που επιθυμεί στην παγκόσμια πολιτική, επειδή άλλες χώρες θέλουν να την ακολουθήσουν, θαυμάζοντας τις αξίες της, μιμούμενοι το παράδειγμά της, φιλοδοξώντας να φθάσουν στο επίπεδό της σε ευημερία και ελευθερία.»<!--[if !supportFootnotes]-->[5]<!--[endif]--> Ορίζει λοιπόν ως ήπια ισχύ την μορφή εξουσίας που πείθει τους άλλους να επιθυμούν αυτό που επιθυμείς, αντί να τους εξαναγκάζει. Πρόκειται κατά βάση για ένα έμμεσο τρόπο προβολής ισχύος.

Αποκλείει η ήπια ισχύς τη χρήση σκληρής ισχύος; Ασφαλώς όχι. Αλλοίμονο αν ένα κράτος ακύρωνε τη στρατιωτική του ισχύ και τη δυνατότητά του να την προβάλλει ή και να τη χρησιμοποιεί αν απαιτηθεί. Ο Nye είναι σαφής: «Η σκληρή και η ήπια ισχύς συνδέονται και μπορούν να ενισχύσουν η μία την άλλη. Και οι δύο αποτελούν όψεις της ικανότητας να επιτυγχάνουμε τους σκοπούς μας, επηρεάζοντας τη συμπεριφορά των άλλων. Μερικές φορές, οι ίδιες πηγές ισχύος μπορούν να επηρεάσουν ολόκληρο το φάσμα της συμπεριφοράς, από τον εξαναγκασμό μέχρι τη σαγήνη.» Είναι προφανές ότι τέτοιες μπορεί να είναι η οικονομία, η στρατιωτική δυνατότητα, η τεχνολογία, η βιομηχανική παραγωγή, κ.ά. Κάθε μια μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προβολή είτε σκληρής είτε ήπιας ισχύος και να σαγηνεύσει τους άλλους δρώντες στην παγκόσμια σκηνή. Η οικονομική ισχύς, για παράδειγμα, θεωρείται σε κάποιες περιπτώσεις ως «ήπια» ενώ σε άλλες ως «σκληρή». Εξαρτάται από την πλευρά που το βλέπει κανείς. Έτσι, από την άποψη του ασκούντος την ισχύ, οι οικονομικοί περιορισμοί μπορεί να είναι «ηπιότεροι» από την στρατιωτική ισχύ, ενώ από την πλευρά του στόχου, οι περιορισμοί αυτοί μπορεί να θεωρούνται πολύ σκληροί.<!--[if !supportFootnotes]-->[6]<!--[endif]--> Πέρα όμως από τη διάκριση μεταξύ σκληρής και ήπιας ισχύος είναι ενδιαφέρον να δούμε την ισχύ ως μια αλληλουχία από τον εξαναγκασμό, στο ένα άκρο, μέχρι την πειθώ στο άλλο, με τη δωροδοκία ή τα κίνητρα κάπου στο μέσο. Με βάση αυτό, μπορούμε να δούμε την ισχύ ενός κράτους ως τη δύναμη να εξαναγκάζει με χρήση απειλών, να πείθει με πληρωμή (δωροδοκία), ή να προσελκύει επιβάλλοντας τη θέλησή του.

Οι απόψεις του Nye, για τη «διττή φύση» της ισχύος, δεν έμειναν χωρίς κριτική. Αυτή εντοπίζεται κυρίως στο ότι η ήπια ισχύς δεν θα πρέπει να θεωρείται ως ξεχωριστό είδος ισχύος. Αντίθετα, κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένων και των στρατιωτικών δυνατοτήτων, μπορεί να είναι ήπιο εφόσον η κοινωνία αποδέχεται τη χρήση του για κάποιους σκοπούς. Αυτό σημαίνει ότι, από το πώς εκλαμβάνεται μπορεί να θεωρηθεί ως σημαντικός παράγοντας. Το παράδοξο, λένε οι επικριτές του Nye, είναι ότι το κράτος δεν ελέγχει τα περισσότερα από τα στοιχεία της «ήπιας» ισχύος δεδομένου ότι αυτά δημιουργούνται από την ελεύθερη αγορά και από την κοινωνία των πολιτών διά των μέσων ενημέρωσης, τις εταιρίες και τις μη-κυβερνητικές οργανώσεις, μεταξύ άλλων, παρά με τη στρατιωτική δύναμη, η οποία αποτελεί τον πυρήνα της «σκληρής» ισχύος.

Σύμφωνα με την υπόθεση του Nye, αλλά και τον Keohane, με την παγκοσμιοποίηση και τη διασπορά της πληροφορίας, η ήπια δύναμη καθίσταται σημαντικότερη, καθώς το κόστος της πληροφορίας και η ανάγκη αξιοπιστίας αυξάνουν. Όμως στην πραγματικότητα, η αντίληψη της ήπιας ισχύος περιλαμβάνει δύο πολύ διακριτές δυνατότητες: τη δυνατότητα να ελκύει και να σαγηνεύει (πειθώ), και τη δυνατότητα να θέτει προτιμήσεις (ιδεολογία). Ο Nye θεωρεί ότι, σχετικά με την πρώτη από τις δυνατότητες αυτές, οι κινηματογραφικές ταινίες και η τηλεόραση των ΗΠΑ συνιστούν ένα από τα κύρια στοιχεία ήπιας ισχύος, ενώ η δημοκρατία αποτελεί το κύριο στοιχείο της δεύτερης δυνατότητας.<!--[if !supportFootnotes]-->[7]<!--[endif]--> Κάποιοι θεωρούν ότι η πρώτη περίπτωση είναι η ήπια αντίληψη της ήπιας ισχύος, ενώ η δεύτερη περίπτωση είναι η σκληρή αντίληψη, δεδομένου ότι έχει περισσότερες επιπτώσεις.

Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις της ήπιας ισχύος. Το 80% των κατοίκων στον κόσμο θαυμάζουν το επιστημονικό και τεχνολογικό επίπεδο των ΗΠΑ, το 60% αρέσουν τον κινηματογράφο της τη μουσική της την τηλεόρασή της, ενώ το 50% έχουν θετική εντύπωση για την αμερικανική δημοκρατία και την αμερικανική οικονομία. Επίσης, από τα αμερικανικά πανεπιστήμια αποφοιτούν οι περισσότεροι ξένοι φοιτητές, οι ΗΠΑ είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας ταινιών και τηλεοπτικών προγραμμάτων, ενώ ελκύει τους περισσότερους μετανάστες από ότι οποιαδήποτε άλλη προοδευμένη χώρα.<!--[if !supportFootnotes]-->[8]<!--[endif]-->

Για κάποιους επικριτές του Nye, η ήπια ισχύς είναι …πολύ ήπια για είναι ισχύς, αφού η ισχύς επιδιώκει πάντοτε να νομιμοποιήσει τη ρεαλιστική πρακτική της με αλτρουιστικές αξίες, αλλά δεν διστάζει να μεταπέσει σε σκληρή ισχύ προκειμένου να επιτύχει τους στόχους της. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Ferguson: «Η ήπια ισχύς είναι απλά το βελούδινο γάντι που καλύπτει τη σιδερένια γροθιά». Για άλλους, δεν πρόκειται για διαφορετικό είδος ισχύος, αλλά απλά για εσωτερικοποιημένη σκληρή ισχύ που μεταβάλλεται σε ιδεολογία, ή όπως σημειώνει ο Rosendorf η ήπια ισχύς είναι «ο λύκος με ρούχα προβάτου». Σ’ αυτό το πλαίσιο, κάποιοι συγγραφείς θεωρούν ότι, για παράδειγμα, ο πολιτισμικές αντιπαραθέσεις μπορούν μερικές φορές να καταστήσουν την ήπια ισχύ προέκταση της σκληρής ισχύος, αλλά πολύ συχνά οι αντιπαραθέσεις αυτές την κάνουν αντιπαραγωγική σε ότι αφορά τους στόχους της. Κατ’ αυτό τον τρόπο η ήπια ισχύς μπορεί να καταστεί «αντι-ισχύς». Τελικά μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η σκληρή και η ήπια ισχύς είναι συμπληρωματικές.

Ο Nye προτείνει ακόμη ένα συνδυασμό ήπιας και σκληρής ισχύος για τη δημιουργία αυτού που ονομάζει «έξυπνη» ισχύ (smart power). Αναφερόμενος στον ισλαμικό φονταμενταλισμό, σε άρθρο του το καλοκαίρι του 2007, επισημαίνει την εσφαλμένη, κατά τη γνώμη του, πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στο πρόβλημα και δεν παραλείπει να αναφερθεί και στην ανάγκη χρήσης «ήπιας» ισχύος: «Το γεγονός αυτό οδηγεί στην άποψη ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει να συνδυάσουν σκληρή και ήπια ισχύ σε μία «έξυπνη» ισχύ (smart power), όπως έκαναν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.» Ο Nye προχωρεί στην πρόταση της ανάπτυξης μιας στρατηγικής «έξυπνης» ισχύος με τη δημιουργία θέσης αναπληρωτή συμβούλου εθνικής ασφάλειας υπευθύνου για την ανάπτυξη και υλοποίηση ενός σύγχρονου πρωτοποριακού σχεδίου δράσης, και καταλήγει: «Μέχρι οι Αμερικανοί να θέσουν ως προτεραιότητα μια τέτοια στρατηγική έξυπνης ισχύος, θα βουλιάζουμε για γενιές στον αγώνα κατά της εξτρεμιστικής ισλαμικής τρομοκρατίας.»

Πολλές τρίτες χώρες εκτιμούν την λεγόμενη «ήπια ισχύ» που προβάλλει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Σχετικά με την τάση των ΗΠΑ να χρησιμοποιούν τη στρατιωτική ισχύ για επέμβαση σε άλλες χώρες, με πρόθεση να «ξαναδημιουργήσουν» τον κόσμο σύμφωνα με το δική τους αντίληψη, ο Ghassan Salame σημειώνει ότι «η λογική της δύναμης έχει φαινομενικά καταστρέψει τη δύναμη της λογικής.»<!--[if !supportFootnotes]-->[9]<!--[endif]--> Οι Αμερικανοί, συνεχίζει ο Salame «λειτουργώντας ως ασυναγώνιστη στρατιωτική δύναμη», έχουν εκστρατεύσει για να ξαναδημιουργήσουν τον κόσμο σύμφωνα με τη δική τους άποψη, υπερεκτιμώντας τα στρατιωτικά μέσα, αφού συχνά οδηγούνται σε αδιέξοδα.

Μια ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στην ευρωπαϊκή και στην αμερικανική αντίληψη αφορά στη χρήση της στρατιωτικής ισχύος. Στις ΗΠΑ ο ρόλος της στρατιωτικής ισχύος είναι σε πρώτη προτεραιότητα. Ωστόσο, από πολλές μεριές εκφράζεται η προτροπή για αλλαγή της αμερικανικής πολιτικής, κυρίως σε ότι αφορά τη χρήση της δύναμης. Όπως μάλιστα εξηγεί ο Nye στο τελευταίο του βιβλίο “The Powers to Lead”,<!--[if !supportFootnotes]-->[10]<!--[endif]--> για τα μεμονωμένα άτομα η ήπια ισχύς βασίζεται στις ικανότητες της συναισθηματικής ευφυΐας (emotional intelligence), της διορατικότητας, και της επικοινωνίας. Στην περίπτωση των κρατών βασίζεται στα πολιτιστικά στοιχεία (όπου αυτά είναι ελκυστικά για τα άλλα κράτη), στις αξίες (όταν αυτές εφαρμόζονται ανυπόκριτα), και στις πολιτικές (όταν αυτές παρουσιάζονται στα μάτια των άλλων ως δίκαιες και νόμιμες).<!--[if !supportFootnotes]-->[11]<!--[endif]-->